‘नेपालका गढी–किल्ला दर्पण’ लाई नियाल्दा…

मोहन थापा,सुबेदार (अ.प्रा.)

काठमाण्डु – प्राचीन हिन्दुशाश्त्रका आचार्यहरु मनु, वृहस्पति, भीष्म, चाणक्य लगायतले राज्यका सात अङ्ग : स्वामी वा राजा, अमात्य वा मन्त्री, पुर, दुर्ग वा राजधानी, निवासि तथा जनता, भण्डार वा कोश, दण्ड वा बल (सेना) र सुहृत वा मित्रलाइ अभिन्न मानेका छन । उनीहरुको मत छ : उपरोक्त सात अङ्ग राज्यरुपी शरीरका अङ्ग वा अवयव हुन् ।

जसरी कुनैपनि मानिस उपर कोही कसैले आक्रमण गरेमा सबैभन्दा पहिले उसले आफ्ना हातले प्रतिकार गर्दछ, रोक्ने प्रयास गर्दछ, त्यसरी नै राज्यमाथि बिदेशीले आक्रमण गरेमा राज्यका पहरेदारहरुले दुर्ग, किल्ला वा गढीमै लुकेर, आड लिएर शत्रुको आक्रमणको प्रतिकार गर्न सफल हुन्छन् । राज्य जोगाउन सक्दछन् । तसर्थ राज्यको सुरक्षा र संरक्षणका लागि दुर्ग, किल्ला वा गढीको धेरै महत्व छ ।

प्राचीनकालका सैन्य बिश्लेषकको भनाइ छ : कोश, बल (सेना) र दुर्ग, किल्ला वा (गढी) को अभावमा कुनैपनि देशको राजा/राष्ट्रप्रमुख शत्रु देशको अधीन हुन विवस हुनेछ ।

लेखक अम्बिकाप्रसाद वाजपेयी, आफ्नो पुस्तक : ‘हिन्दु राज्यशाश्त्र’, (भारत, हिन्दी साहित्य सम्मेलन प्रयाग, बि.सं.२००६, तेस्रो संस्करण, पृ. ८३), मा लेख्छन : ‘जहां ‘शत्रु कठीनसाथ जान सक्दछ, जुन स्थल शत्रु सेनाका लागि दुर्गम छ, त्यो स्थल ‘दुर्ग’ कहिन्छ ।’

नेपाली बोलीचालिमा र नेपाल राज्यको परापुर्वदेखिको अभ्यासमा : किल्लाको अर्थ बुझाउने गढ, गढी, गडी, गड, गौंडा, क्वाथ, कोत, जोङ, खलङ्गा, चोक, जस्ता शव्दहरु राज्यको सुरक्षाका खातिर सेैनिक दृष्टिमा महत्वका स्थल हुन् । माथिका यी शव्द सारमा समान हुन् ।

आजको नेपालको राजधानी काठमाण्डु उपत्यका र वरपरका इलाकामाथि पराइ राज्यका सेनाले आक्रमण गर्दा स्थानिय वासिन्दाहरुले टाढाका पुर वा दुर्गमा लुकेर बांच्न सकेका घटनाहरुबारे धेरै इतिहास लेखकहरुले उल्लेख गरेका छन् । शत्रु सेनाको आक्रमणबिरुद्ध प्रतिकार गर्न डाँडा र गौंडामा बलिया किल्ला र गढ निर्माण गरेका र तिनै ‘गढ’ पछि ‘गढी’ का रुपमा बिकास भएको पाइन्छ ।

बि.सं. १३४४ पछि लगातार तीनपटक तत्कालीन पश्चिम नेपालका खस राजा जितारी मल्लले काठमाण्डु उपत्यकामाथि आक्रमण गरि बस्ति र शहर ध्वस्त बनाइदिएको र खस सैनिकको अत्याचारबाट पीडित उपत्यकावासिहरु टाढाका वनजंगल र दुर्गहरुमा लुकेर ज्यान बचाएको बाबुराम आचार्य (नेपालको संक्षिप्त इतिहास, काठमाण्डु, सम्पा./प्रकाशक श्रीकृष्ण आचार्य, २०६३, पृ. ५६–५७) ले उल्लेख गरेका छन् ।

खस सैनिकको आक्रमणपछि बि.सं.१३४७ मा तिरहुते सैनिकले चण्डेश्वर ठाकुर नेतृत्वमा सिन्धुलीको बाटो आएर काठमाण्डु उपत्यकामा आक्रमण गरेका थिए । त्यस समयपनि उपत्यकावासिले घर छाडेर वनजंगल र दुर्ग खोज्नु परेको थियो ।

यसपछि बि.सं.१४०६ मा बंगालका सुल्तान समसुद्दीन इलियस साहका मुसलमान सैनिकले काठमाण्डुमा आक्रमण गरेका थिए । यी सैनिकले भक्तपुर, पाटन, स्वयम्भु लगायतका ठुला शहर र वस्ति जलाएर, मन्दिर भत्काएका थिए । सार्वजनिक र नीजि सम्पत्ति लुटपाट गर्नुका साथै मुसलमान सैनिकले स्थानीयमाथि नृशंस हत्या आतंक मच्चाएका थिए । उपत्यकावासिहरु र स्वयं राजा राज मल्ल पनि आफ्ना सम्पत्ति र दरबार छाडेर नजीकको वन दुर्गभित्र लुक्न बाध्य भएको आचार्य (ऐ.पृ.६२) ले उल्लेख गरेका छन् ।

नेपालमा मात्र होइन, भारतका बिभिन्न हिन्दु राजाहरुका प्राचीन राज्यमाथि इस्लाम सेनानायकले बिशाल सेना र शक्तिशाली हतियारबाट महिनौं घेराउ गर्दा पनि हिन्दुराजाका किल्ला र गढ कव्जा गर्न नसकेका बिबरण इतिहासमा प्रशस्त पाउन सकिन्छ । पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा बेल्जियमको लिज र नामुर दुर्ग वा किल्ला कव्जा गर्न नसकेपछि जर्मनीको बिजयी हुने सपना चकनाचुर भएको दृष्टान्तलाई विश्वको युद्ध इतिहासका पाठकहरुले आजपनि स्मरण गरिरहन्छन ।

बिदेशी सेनाको आक्रमणकाट बच्न र बलियो किल्ला वा गढीमा सुरक्षित रहेर शत्रु सेनाको प्रतिकार गर्न व्यवस्थित किल्ला वा गढीको व्यवस्था गर्न चुकेका पुनःएकीकरण अघिका काठमाण्डु उपत्यकाका राज्यले पटकपटक बिदेशी सैनिक सामु पराजय व्यहोर्नु परेको थियो । राजा पृथ्वीनारायण शाह यस तथ्यबाट अवगत थिए ।

तसर्थ उनले उपत्यका बिजयपछिका दिनमा उपत्यकामा सैनिक आक्रमण गर्न आउने मुख्य नाका सिन्धुली, मकवानपुर, नुवाकोट, सिन्धुपाल्चोक, काभ्रे जस्ता स्थानमा रहेका महत्वपूर्ण गढीहरु : सिन्धुली गढी, पौवा गढी, मकवानपुर गढी, हरिहरपुर गढी, चिसापानी गढी, नुवाकोटका बिभिन्न गढी, सिन्धुपाल्चोकका गढी र काभ्रेका कोटतिमाल, पलान्चोक जस्ता गढीको निरन्तर हेरचाह र सुरक्षा प्रबन्ध मिलाएका थिए । युद्धका अनुभवि सैनिक कमाण्डरलाई ती स्थलमा खान्गी दिएर सपरिवार बसोवासको व्यवस्था गरिदिएका थिए ।

नेपाल एकीकरणका प्रणेता राजा पृथ्वीनारायण शाहलाई आदर्श मान्ने प्रेमसिंह बस्न्यात, पिएच.डि. ले नेपाली सेनाको सहायक रथी (बृगेडियर जनरल) पदबाट सेवानिवृत्त भएपछि राष्ट्र र सेनाको यस संवेदनशील पक्षलाई दृष्टिगत गरी गहन खोज गरेका छन् ।

बस्न्यातले, हालको नेपाल सरहदभित्र रहेका र नेपाली सेनाले युद्ध लडेका तर हाल नेपालवाहिर (भारतका बिभिन्न इलामा समेत) पारिएका गढ, गढी, गड, गौंडा, किल्ला, क्वाथ, कोत (कोट), खलङ्गा, चोकहरुमा आफैं पुगेर, ती स्थानमा पहिले भएका युद्ध, हाल ती स्थलहरुको अवस्था, तिनको महत्व र मर्मत सम्भार एवम् संरक्षण गरिनुपर्ने कारणसहितको विवरण उल्लेख गरी ‘नेपालका गढी–किल्ला दर्पण’ (सैनिक इतिहास) नामक अलग्गै पुस्तक तयार पारेर बजारमा ल्याएका छन् ।

तीन सय ३६ पृष्ठको प्रस्तुत पुस्तक नेपाली भूमिमा नेपाल राष्ट्र निर्माण अभियानको सिलसिलामा पछिल्ला दिनमा लडिएका युद्ध बिबरणहरुको संगालो पनि हो । पुर्वी नेपालदेखि पश्चिम नेपालसम्मका भुमीमा लडिएका युद्ध बिबरण र युद्धस्थलहरुको शाव्दिक चित्रण हो ।

पुस्तकमा सिक्किमसँगको पहिलो र दोस्रो युद्ध, सेन राज्य र राजाहरुसँगको युद्ध, नेपाल सगोल राज्य भएपछिको राज्यबिरुद्ध गरिएको बिद्रोह समेतको पुस्तकमा सजिव वर्णन छ । ती बिद्रोह नियन्त्रणमा भएका प्रयास र सैनिक कारवाहीका घटना केलाइएको छ ।

जहाँ पुर्वको हतुवागढी, उदयपुर गढी, चौदण्डि गढी, चेैनपुर गढी, सिद्धिपुर गढी, संगुरी गढी, बिजयपुर गढी, गढी थुम्का (इलाम), सिन्धुली गढी, सिन्धुलीको पोैवा गढी, सिन्धुपाल्चोकको दुगुनागढी, लिस्तिकोट, कप्तानपाटी, साँगाचोक गढी, पलान्चोक गढी, भंवरकोट गढी, फुलवारी कोट, जहरसिंह पौेवा, नालदुम तथा महादेवपोखरी, नालदुम गढी, कपन गढी, दहचोक, रसुवागढी, नुवाकोट, बेलकोट, समनपुर, बारागढी, सिम्रोैनगढ, तिमालकोट, अम्बास गढी, ढुंगे गढी, मकवानपुर गढी, हरिहरपुर गढी, डढुवा गढी, चिसापानी गढी, पर्सा गढी, कान्द्राङ्ग गढी, लिगलिग कोट, गोर्खा दरबार कोट, लमजुङ्ग दरबार कोट, लमजुङ्गको पुरानो कोट, तुर्लुङ कोट, रागीनास कोट, कास्की कोट, सिन्च्याङ गढी, प्याहुली गढी, उपरदाङ गढी, कबिलासका गढी, सुमेश्वर गढी चितवन, पाल्पाको जितगढी, स्याङ्गजाको सतहुं (कोट) गढी, नुवाकोट (पल्लो) गढी, शिवराज (स्युराज) गढी, छिल्लिकोट, बयलकाटा गढी, मंगल गढी, दुल्लु गढी, दैलेख गढी, जोरायल (डोटी) गढी (कोट), अमरसिंह गढी डडेल्धुरा, अजयमेरु कोट (दरबार), तिखा गढी डोटी, समेत हाल नेपालभित्र रहेका गढीमा लेखक आफैंले पुगेर त्यहांको सचित्र व्याख्या गरेका छन् ।

ती गढी, कोट, किल्लाको महत्व, मर्मत र सम्भारको आवस्यकता औंल्याएका छन् । ती स्थलमा समयसमयमा भएका युद्धहरुको बिबरण उल्लेख गरेका छन् । माथिका बाहेक पुस्तकमा नेपाल एकीकरण अभियानस“ग सम्बन्धित नेपाल वाहिरका सिक्किम, वाहुल किल्ला (पिथौरागढ, भारत), अल्मोडा भारत, गोर्खा गढ, कुमाउँ भारत, नालापानी किल्ला भारत, नाहानको किल्ला भारत, जैथकको किल्ला भारत, आर्की किल्ला भारत, मलाउ किल्ला भारत, का“गडा किल्ला भारतसमेतको परिचय र युद्ध इतिहास तथा महत्वबारे चर्चा छ ।

पुस्तकका केहि कमजोरी

पृ.४८ मा, बि.सं.१८३३ तदनुसार सन् १७७६ मा नेपालको गोर्खाली फौज र सिक्किमे फौजबीचको युद्धमा सिक्किमे फौज हारेर भागे । नेपाली सेनासं“ग डराएर सिक्किमे राजाले पृथ्वीनारायण शाहसंग टिष्टा नदीसम्मको भूमी नेपाललाई छाडिदिन्छु अब हमला नगरिदिनुस् भनेपछि सोही बमोजिम इलाम गढीमा सम्झौता गरी यो युद्ध सकियो, उल्लेख छ ।

पृथ्वीनारायण शाहको बि.सं.१८३१ माघ १ तदनुसार सन १७७६ जनवरी १० का दिन नुवाकोटको देवीघाटमा स्वर्गारोहण भएको कुरा इतिहास शिरोमणी बाबुराम आचार्यले आफ्नो पुस्तक : श्री ५ बडामहाराजाधिराज पृथ्वीनारायण शाहको संक्षिप्त जीवनी, ललितपुर, साझा प्रकाशन, बि.सं.२०६१ को पृ. ४३५–३६ मा उल्लेख गरेका छन् । यो मिति त्रुटी छ, यहां सम्पादनमा ध्यान नपुगेको देखिन्छ ।

पृ. ५७ मा बि.सं.१८६२ मा ज्ञानमणी नेपालको पुस्तक ‘नेपालको महाभारत’ लाई उदृत गर्दै राजा रणबहादुर शाहले ब्राह्मणलाइ दिइएको बिर्ताहरण गरेको र सो घटनालाइ नेपालको इतिहासमा बासठ्ठीहरण भनी चिनिने उल्लेख छ ।
बि.सं.१८५५ मा रणबहादुर शाहले राजगद्दी त्याग गरेर बालक पुत्र गिर्वाणयुद्धबिक्रम शाहलाई राजा बनाएका थिए ।

बि.सं.१८६२ मा रणबहादुर शाह राजा गिर्वाणयुद्धबिक्रम शाहका नायब थिए । ज्ञानमणी नेपालले आफ्नो पुस्तक नेपालको महाभारत, पृ. ५८–५९ मा रणबहादुर शाहलाई राजा उल्लेख गरेका छैनन, नेपाल लिखित पुस्तकको सो अध्यायमा रणबहादुर शाहलाई ‘पूर्व राजा’ भनिएको छ । यहाँ आगामी संस्करणमा सच्याउनु पर्ने देखिन्छ ।

पुस्तकमा इश्वी सम्वत र बिक्रम सम्वत भनि उल्लेख छैन । त्यसैले पाठक अलमलमा पर्न सक्छन । सुद्धासुद्धीमा ध्यान नपुगेको देखिन्छ । जस्तै पृ. ५० मा राजकुमार बहादुर शाह हुनुपर्नेमा राजाकुमार बहादुर शाह उल्लेख छ । यस्ता असुद्दी अझै छन् । यो हेर्दा सामान्य हो तर भोलीका पाठकले, अनुसन्धाताले यस पुस्तकका आधारमा अनुसन्धान गर्दा राजाकुमार बहादुर शाह र राजा रणबहादुर शाहका नायब बहादुर शाह अलग थिए भनि अन्य अर्थ लगाउन सक्ने सम्भावना हुनसक्छ ।

लेखको आयु अल्प मानिन्छ, प्रभाव पनि सिमित हुन्छ । पुस्तकको आयु दीर्घ मानिन्छ । पुस्तकको प्रभाव व्यापक र सुदीर्घ हुन्छ भन्ने मान्यता राखिन्छ । प्रेमसिंह बस्न्यातका पुस्तकको महत्व आजको हज्जार बर्षपछि अझ धेरै हुन्छ । इतिहासको मेरुदण्ड भन्नु साल, नाम, पदहरुको स्पष्टता हो । तिनमा भएको कमजोरीले पुस्तकमाथि केन्द्रित भएर अध्ययन गर्नेलाई केहि असहज हुनसक्छ भन्ने आसयले उपरोक्त कमजोरीबारे चर्चा गरिएको हो ।

असहमत
लेखकले पृ.७३ मा सिन्धुलीगढीमा भएको युद्धको नेतृत्व गर्ने सिकारी सर्दार बंशु गुरुङ्ग र खजान्ची वीरभद्र उपाध्याय उल्लेख गर्नु भएको छ । आजअघिका सैनिक इतिहासमा सिन्धुलीगढीको युद्धको नेतृत्व गरेका काजीद्धय बंशराज पांडे र श्रीहर्ष पन्तको नाम यहां उल्लेख नगरिनु दुःखद छ ।

खजान्ची वीरभद्र उपाध्यायलाइ पुर्व प्रधानसेनापति राजेन्द्र षत्री क्षेत्रीका पुर्वज भनि पुस्तकमा किटानी गरिएको छ । यसमा पाठक र इतिहास अध्येताबाट लेखकले खप्की खानुपर्ने अवस्था आउनसक्छ । हुनसक्छ, तर यसले उठाउने धेरै प्रश्नका जवाफ आजसम्म लिखित इतिहास पुस्तकमा अनुत्तरित छन् ।

लेखकले प्रस्तुत पुस्तकमा वीरभद्र उपाध्यायका सन्तान राजेन्द्र षत्री क्षत्री भनी दावीसहित लेख्नुअघि कुनै आधिकारिक स्रोत सामग्री पुस्तकमा कहिँ कतै पेश गर्नुभएको छैन । कुनै इतिहास लेखकको पुस्तकमा आजअघिसम्म यो तथ्य उल्लेख छैन । यसबारेमा लेखकमाथि भोलिपनि प्रश्न उठ्न सक्छ । प्रामाणिकता पुष्टि गर्ने स्रोतबिनाको कहानी यति महत्वपुर्ण पुस्तकमा उल्लेख नगर्दा नै पुस्तक थप खंदिलो बन्ने थियो ।

प्रस्तुत पुस्तकको पृ.७८–७९ मा, सिन्धुली गढीको युद्ध चर्चामा सो युद्धमा बहादुरीसाथ लड्नेमध्येका चम्पासिंह गोदार थापाको सन्तान पुर्वप्रधानसेनापति प्यारजंग थापा उल्लेख छ । सिन्धुलीको खनियाखर्क निवासि चम्पासिंह गोदार थापा र काठमाण्डौंका चम्पासिंह गोदार थापा एकै व्यक्ति थिए भन्ने आधार कहिं भेटिदैन । गोदार थापा बंशपरिचय सारसंङ्क्षेप, ले. बिनोद गोदार थापा, कोविद प्रकासन, बि.सं. २०५७ को पृ.३४– ३५ र पृ. १५७ मा उल्लेख भएका चम्पासिंह गोदार थापा फरक बंश र पुस्ताका हुन् । प्रस्तुत सन्दर्भमा सत्यता न्युन छ ।

डा. प्रेमसिंह बस्न्यातसंग नेपालको सैनिक इतिहासका धेरै सत्य र तथ्यका स्रंग्रह छन् । उहा“ सैनिक इतिहासका भण्डार हुनुहुन्छ । लेखनका क्रममा, केहि हतारमा, तिथिमिति र कहिंकतेै नामहरु फरक पर्न गएका छन् । इतिहासका पाठक, बिद्यार्थी, सोधार्थी, जानकार शुभेच्छुकलाइ एकपटक सरसरति पढ्न र सम्पादन गर्न लगाउन सकेको भए कृति थोरै कमजोरीरहित बन्नेथियो भनी अपेक्षा गर्नसकिन्छ । डेढ दर्जनभन्दा बढि पुस्तकका लेखक डा.बस्न्यातलाई भोलीको थप पुस्तकका लागि यत्ति सुझाव दिनु आवस्यक ठानेको छु ।

अन्तमा
प्रेमसिंह बस्न्यातको पुस्तक ‘नेपालका गढी–किल्ला दर्पण’ नेपालको युद्ध इतिहासको बिबरणात्मक सङ्गालो पनि हो ।
नेपाली सेनाको नेतृत्व गरेका केहि पूर्वमहारथीले आत्मकथा नाम दिइएको आत्मप्रशंसाको गन्थन बजारमा छरेर नीजि महत्वाकांक्षा र अल्पज्ञान प्रष्फुटन गरेका छन् । ती प्रकाशनबाट उनीहरुमा देश र सैनिक सङ्गठनबारेमा ठोस दृष्टिकोण नभएको र उच्च पदमा पुगेर पनि खास योगदान गर्न नसकेको आत्मस्वीकारोक्ति सहज थाहा पाउन सकिन्छ ।

यो परिप्रेक्ष्यमा डा.प्रेमसिंह बस्न्यात नेपाली सेनाका फरक अधिकृत हुन् । सफल र पृथक पहिचान बनाउन सफल बृगेडियर जनरल हुन् । निरन्तरको अध्ययन र मेहनतबाट नेपालको सैनिक इतिहासको प्राक्कथनमा वहाँले बिशेष योगदान दिन सफल हुनुभएको छ । उनी स्वयं सैनिक इतिहासका बिद्यार्थी हुन् । सेनाका बफादार सहायक रथी पनि हुन् । देशका असल नागरिक हुन् । देश, जनता र सेनाप्रति इमान्दारी, कर्तव्यनिष्ठता, बफादारी यीनको रगतभरि छ, रौं रौं मा छ । सेवानिवृत्तपछिका दिनमा देशमा व्याप्त विकृतिबिरुद्ध निरन्तर खबरदारी गरेर बस्न्यातले राष्ट्रप्रेमको ताजा उदाहरण पस्किरहेका छन् ।

इतिहास लेखक बस्न्यात आफुलाई नेपाल एकीकरणमा उल्लेख्य योगदान गर्ने सर्दार शिवरामसिंह बस्न्यातका सन्तति बताउंदछन् । सरकारको पेन्सन खाएर आनन्दले घरमा बस्ने समयमा देशको कुनाकाप्चामा, पहाड र हिमालमा, दुर्गम भुभागमा पुगेर देशले गर्न नसकेको काम छोटो समयमा गरेर प्रेमसिंह बस्न्यातले नेपाल राष्ट्र र नेपाली सेनालाई अमुल्य गुन लगाएका छन् ।

सगोल राज्य र सिंगो सेैनिक सङ्गठनको ध्यान नपुगेको बिषयमा यथासमयमा देशको मर्मस्थल मानिने गढीको महत्व र संवेदनशीलताबारे घच्घच्याएर बस्न्यातले स्तुतियोग्य सुकार्य गरेका छन् । शिवरामसिंह बस्न्यात र उनका छोरा तथा नातीहरु समेतले नेपाल निर्माणमा महत्वपूर्ण योगदान गरेको तथ्य इतिहासका पाठकलाई राम्ररी थाहा छ । एकपछि अर्काे सुकार्य गरेर सुरवीर पुर्खाका सुयोग्य सन्तानका रुपमा प्रेमसिंह बस्न्यातले आफुलाई उभ्याउन सफल भएका छन् ।

बि.सं.१६१६ मा गोरखा राज्य स्थापनादेखि बि.सं.२०६५ मा गणतन्त्र स्थापना हुनुअघिसम्म नेपालमा शासन गरेका शाह राजाहरुको र प्रत्येक कोट, किल्ला, गढी, गौंडाको तश्वीर राखिएकोले कृति जिवन्त बनेको छ । सरल नेपाली भाषामा लेखिएको प्रस्तुत पुस्तक अध्येता, सेना, सरकारी निकाय, इतिहासका पाठक, बिद्यार्थीे, देशको चिन्ता गर्ने र सुरक्षाको जानकारी राख्ने हरेक नागरिकका लागि महत्वपूर्ण खुराक हो । नेपालको सामरिक महत्व वोध गराउन सफल प्रस्तुत पुस्तक खोजीखोजी संग्रह गरिनु तत्तत्पक्षका लागि अपरिहार्य छ ।

पुस्तकको नाम : नेपालका गढी–किल्ला दर्पण (सैनिक इतिहास)
लेखक : डा. प्रेमसिंह बस्न्यात,
प्रकाशक : वीर भक्ति थापा प्रतिष्ठान
संस्करण : २०७७
पृष्ठ : ३३६
मुल्य : रु. ४००।–
मुद्रक : इन्जिन प्रिन्टर्स, काठमाण्डौं

जोरपाटी काठमाडौं । सम्पर्क : ९८४१२४२०२८ ।